Pod chorągwiami Korony 1466-1772 Drukuj

 

 

W 1478 r. Olsztyn został uwikłany w ?wojnę księżą? pomiędzy biskupem Mikołajem Tungenem a królem Kazimierzem Jagiellończykiem. Jej tłem był niezależny wybór biskupa warmińskiego przez kapitułę, na co król nie chciał się zgodzić. Latem 1478 r. doszło do bitwy w okolicach Starego Dworu, zwycięskiej dla polskich oddziałów Jana Białego nad oddziałami warmińsko-krzyżackimi. Wielki mistrz Marcin Truchsess wycofał się na zamek olsztyński a potem do Królewca. Wojnę zakończył układ piotrkowski w 1479 r., regulujący na przyszłość wybór następnych biskupów warmińskich.

 

W 1516 r. administratorem w Olsztynie został kanonik Mikołaj Kopernik. Pracował w Olsztynie od 8 listopada 1516 r. do 9 listopada 1519 r. oraz od 23 stycznia 1520 r. do końca października 1521 r. Podczas pobytu odbył 71 podróży odwiedzając 43 wsie: 32 w komornictwie olsztyńskim i 11 w melzackim. Rezultaty wizytacji administratorskich zapisane zostały przez niego w ?Lokacjach łanów opuszczonych?. Od 25 stycznia do 20 kwietnia 1517 r. Kopernik prowadził w krużganku badania nad zjawiskiem równonocy, pamiątką po tych obserwacjach jest tablica astronomiczna ? jedyny zachowany na całym świecie instrument wykonany i używany przez wybitnego polskiego astronoma. Wyniki obserwacji planet prowadzone w latach 1518-20 zostały wykorzystane w V księdze ?O obrotach?. Na zamku olsztyńskim Kopernik napisał także ?Rozmyślania? (1517) i ?Traktat o monetach? (1519), które były zaczątkiem reformy monetarnej przeprowadzonej w Prusach i w Koronie w latach 1526-28. Natomiast w 1519 r. wykreślił mapę Zalewu Wiślanego. Z kolei ?Olsztyńska taksa chlebowa? określała prawidłową wagę wypiekanych bochenków chleba. Drugi pobyt Mikołaja Kopernika w Olsztynie zdominowała wojna z Zakonem.

 

Podczas ostatniej wojny z Zakonem Krzyżackim (1519-21), jesienią 1520 r. Dobre Miasto zostało zajęte przez Krzyżaków. W imieniu kapituły, częściowo zgromadzonej na zamku olsztyńskim, administrator Mikołaj Kopernik w dniu 16 listopada 1520 r. napisał list do króla Zygmunta Starego z prośbą o przysłanie posiłków dla obrony zagrożonego Olsztyna. List został przechwycony przez Krzyżaków, ale dowódca wojsk polskich Janusz Świerczowski, czytając teatr wojenny i przewidując sytuację, wysłał 100-osobowy oddział zaciężnych czeskich pod wodzą Peryka z Janowic. Do tego w okolicach Olsztyna operowało 700 konnych, kierowanych przez Zbigniewa Słupeckiego. Wobec takiego zabezpieczenia Krzyżacy obeszli Olsztyn bokiem bez próby zdobywania miasta. Jeszcze 26 stycznia 1521 r. konny wypad dowódcy dobromiejskiego Wilhelma von Schaumburga próbował zdobyć miasto. Napastnicy wyłamali Bramę Młyńską, lecz nie wdarli się do miasta. Kopernik podjął jeszcze jedną próbę zapewnienia bezpieczeństwa i ściągnął w lutym 1521 r. z Elbląga 17 hakownic, które przywiózł, wysłany specjalnie z Olsztyna kanonik Henryk Snellenberg. Krzyżacy podczas tej wojny już nie wrócili w okolice Olsztyna. Traktat krakowski (Hołd Pruski) z 1525 r., likwidujący Zakon Krzyżacki zakończył tę wojnę. Dla Warmii nastąpiło 100 lat pokoju, tzw. ?złoty wiek Warmii? (1525-1625).

 

Czas ten Olsztyn wykorzystał do zmian w wyglądzie miasta. W 1565 r. po raz pierwszy w źródłach wzmiankowana jest Kaplica Jerozolimska. Stanęła na Dolnym Przedmieściu sąsiadując z cmentarzem przy leprozorium. Na jej wyposażeniu znajduje się najwybitniejsze dzieło późnogotyckiej sztuki w Olsztynie ? Golgota z dwoma łotrami, datowana na 1510 r. Od 1562 r. rozpoczęto przesklepianie kościoła Św. Jakuba, świątynia otrzymała w nawie głównej sklepienia sieciowe a w bocznych kryształowe. W 1596 r. ukończono podwyższanie monumentalnej wieży kościoła farnego.

 

Na zamku w XVI w. zaszły utrzymane do dziś zmiany we wnętrzach. W okolicach czasów pełnienia przez Kopernika urzędu administratorskiego założono nad komnatą administratora i refektarzem sklepienia kryształowe. Kopernik w 1517 r. na ścianie krużganka własnoręcznie wykreślił tablice astronomiczną. W 1530 r. we wschodniej części skrzydła południowego mistrz Mikołaj z Olsztyna wybudował dwuprzęsłową kaplicę Św. Anny, nakrytą sklepieniem sieciowym. Dobudowana została również zakrystia i komnata wikariusza kaplicy. Kaplicę konsekrował biskup Marcin Kromer w 1580 r., dziś znana jest jako Sala Kromera.

 

19 sierpnia 1568 r. Rada Miejska zatwierdziła wilkierz Olsztyna, Liczył 32 punkty i regulował przepisy miejskie i obowiązki mieszczan wobec miasta. Zamieszkujących Olsztyn dzielono na trzy kategorie: obywateli miejskich, mieszkańców i wdowy po obywatelach. O obywatelstwo mógł się starać człowiek stanu wolnego, katolik, urodzony z prawego łoża i mieszkający w Olsztynie przynajmniej od roku. Za nadanie obywatelstwa Rada Miasta pobierała opłatę 3 grzywien.

 

Wilkierz zawierał także surowe przepisy przeciwpożarowe, które niestety nie były do końca przestrzegane, rezultatem czego w lutym 1620 r. wybuchł ogromny pożar, który pochłonął zabudowania całego miasta z wyjątkiem kościoła farnego i zamku. Odbudowę miasta utrudniała zaraza, jaka przeszła w Olsztynie w 1624 r. W lutym 1656 r. do Olsztyna wkroczyły sprzymierzone ze Szwecją oddziały brandenburskie. Postój żołnierzy przyniósł spustoszenie okolicznych wsi. Wreszcie 24 stycznia 1658 r. wybuchł ponownie wielki pożar. W maju 1658 r. wojska opuściły Olsztyn ale niebawem pojawili się Austriacy po raz kolejny powodując zniszczenia w mieście i dewastując kościół Św. Jakuba. Do tego klęska nieurodzaju spowodowała wielki głód zimą 1658/59. Z trudem odbudowywany Olsztyn znów w 1669 r. padł pastwą płomieni. Zubożenie całej Warmii spowodowało ze względów oszczędnościowych w 1685 r. wycofanie do Fromborka kanonika-administratora. Odtąd dojeżdżał on do Olsztyna czterokrotnie w roku na zbieranie danin.

 

Liczne niedobre zdarzenia nie sprzyjały odbudowie miasta. Mimo to udało się w XVII w. odrestaurować kościoły Św. Ducha i Św. Krzyża, a w latach 1623-24 także budynek spalonego ratusza, który tym razem otynkowano, nadając mu barokowe zdobienia. W wyniku zawalenia się zachodniej ściany ratusza budynek trzeba było poszerzyć o 2, 5 m. Ten fakt oraz budowa nowej wartowni wywołały protesty dwóch olsztynian burgrabiego Eustachego Bronisza i nieletniego Jerzego Koeniga, którzy argumentowali sprzeciw zawłaszczaniem przez magistrat przestrzeni życiowej rynku. Ich skarga została przez kapitułę oddalona.

 

Miłym akcentem i wielkim przeżyciem dla mieszczan był przejazd przez Olsztyn w dniu 23 lipca 1635 r. wracającego z Królewca króla polskiego Władysława IV. Był to ostatni odwiedzający Olsztyn polski władca.

 

Na początku XVIII w. Olsztyn dotknęła wojna północna (1700-21), szwedzkie wojska dwukrotnie gościły w Olsztynie. Na przełomie 1703-04 r. zastały one Olsztyn ogołocony już z żywności przez wojska koronne. W 1708 r. podczas kolejnego rabunku Szwedzi wzniecili w mieście pożar, w którym ucierpiała Brama Górna.

 

Najstraszniejsza klęska spadła na Olsztyn w latach 1709-10, kiedy dotarła do miasta dżuma. Z ponad 2 tys. mieszkańców Olsztyna przy życiu pozostało kilkuset. Wieś Sądyty wymarła całkowicie i nigdy już nie została ponownie zasiedlona. Wymarła też Miejska Wieś, w XIX w. powstanie na jej terenach majątek Ostrzeszewo. Kolejny pożar dotknął wyludnione miasto w 1712 r. wydarzenia te olsztynianie upamiętnili w XVIII w. dwoma figurami Chrystusa, postawionymi pierwotnie na Targu Końskim (Pl. Roosevelta) i cmentarzu Trzech Krzyży. Do tego dochodziły liczne nieurodzaje. Niemniej w XVIII w. stać było Olsztyn na kilka dużych inwestycji.

 

Kościół Św. Jakuba rozbudował w 1721 r. Piotr Olchowski z Reszla, wznosząc obydwie kaplice przywieżowe, nakryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami. W 1771 r. mistrz Munter z Kalnika wybudował nową plebanię. Ratusz zaś przeszedł gruntowną renowację w latach 1767-70, łącznie z wymianą stolarki okiennej, posadzek i schodów.

 

Po ponad 200-letniej przerwie w większych inwestycjach na zamku do większej zmiany doszło dopiero w latach 1756-58. Staraniem administratora Tomasza Szczepańskiego wzniesiono trzykondygnacyjne, barokowe skrzydło zamkowe. W tym celu rozebrano wschodni mur kurtynowy wraz z bramą wjazdową, po którym zachowały się elementy gotyckiej bramy wewnętrznej. Nowym ciepłym skrzydłem administratorzy cieszyli się ledwie 14 lat.