Założenie i lokacja miasta Drukuj

Zasadźcą miasta i pierwszym sołtysem został Jan z Łajs. Pochodził z Łajs k/Melzaku (Pieniężno). Pochodził z rodziny o tradycjach sołeckich. Jego ojciec Geriko założył w 1304 r. Łajsy, z kolei jego brat Henryk został w 1364 r. zasadźcą miasta Wartemborka (Barczewo), również lokował wieś Skajboty. Jan otrzymał od warmińskiej kapituły katedralnej zadanie założenia Olsztyna, na 178 łanach chełmińskich (1 łan = 16, 8 ha). Za wykonaną pracę otrzymał dla siebie 7 łanów do wyłącznego użytku i dziedziczny tytuł sołtysa Olsztyna. Był również właścicielem pierwszego murowanego domu mieszczańskiego w Olsztynie. Założony przez niego Olsztyn znakomicie prosperował, wskutek czego Jan z Łajs 4 maja 1378 r. uzyskał zgodę kapituły na poszerzenie granic miasta o część północną (Targ Rybny z przyległościami). Wtedy również została wzniesiona, zachowana do dziś Brama Górna. Ponadto Jan z Łajs lokował wsie Praslity oraz Różnowo, która to wieś stała się jego prywatną własnością, jako nagroda za działalność osadniczą. Jan z Łajs uzyskał dzięki lokacji Olsztyna wysoką pozycję społeczną. W 1372 r. otrzymał tytuł szlachecki i występował, jako rozjemca w sporze o delimitację Puszczy Galindzkiej w okolicy Pasymia, prowadzonym pomiędzy biskupem warmińskim Janem Stryprockiem i wielkim mistrzem krzyżackim Winrychem von Kniprode. Po raz ostatni zasadźca Olsztyna jest wymieniony na kartach historii w 1388 r., jako ekspert w ustaleniu wewnętrznych granic pomiędzy dobrami kapitulnymi a biskupimi za panowania biskupa Henryka Sorboma.

 

Domniemana podobizna Jana z Łajs trafiła w 1921 r. na tzw. ?biedapieniądz?, wydawany w Olsztynie w czasach kryzysu, jaki dotknął Niemcy po I wojnie światowej. Jego portret, namalowany w 1987 r. przez Teodora Nowaka z Grudziądza, zdobi salę posiedzeń olsztyńskiego ratusza. W 1998 r. jego imieniem nazwano uliczkę na olsztyńskiej starówce a w 1999 r. ufundowana została tablica pamiątkowa, wisząca pod arkadami ?domu burmistrza?. Ciekawostką jest odnalezienie przy tej parceli w 1934 r. XIV-wiecznego szyszaka, pochodzącego z czasów, kiedy mieszkał tam zasadźca Olsztyna.

 

Miasto założono na prawie chełmińskim, kapituła przeznaczyła na założenie miasta 178 łanów. Prawo chełmińskie dawało wolne sądownictwo z Radą Miejską na czele, przyznawało wolny samorząd miejski oraz zapewniało wspólnotę majątkową, mocą którego majątek obojga małżonków tworzył całość, w razie zaś bezpotomnej śmierci jednego z nich połowa tego majątku przypadała małżonkowi pozostałemu przy życiu. Wspólnota majątkowa pozwalała na dziedziczenie nieruchomości także przez kobiety. Prawo chełmińskie stworzyło także własny system miar i wag oraz stopę menniczą. Od kapituły miasto otrzymało 178 łanów chełmińskich, z czego 71 łanów pod zasiedlenie i zabudowę miejską, 6 łanów dla parafii Św. Jakuba i 1 łan z przeznaczeniem na budowę dróg. Z 71 łanów miejskich wydzielono dodatkowo 7 łanów dla zasadźcy, zwolnionych z czynszów jako uposażenie sołtysa. Miasto uzyskało ponadto 14 lat wolnizny podatkowej, liczonej od wystawienia aktu lokacyjnego. Olsztynowi na własność przyznano wieś Sądyty, z której czerpano dochody w formie podatków.

 

Patronem miasta i kościoła farnego obrany został Św. Jakub Apostoł Starszy. Jego postać wypełnia pieczęć miejską i jest znakiem rozpoznawczym Olsztyna już od założenia miasta w XIV w.