Pod panowaniem prusko-niemieckim 1772-1945 Drukuj

5 września 1772 r. doszło do I rozbioru Polski. 13 września na olsztyńskim ratuszu zawisły pruskie orły, dwa tygodnie później w Malborku Warmia złożyła hołd Fryderykowi II. Doszło do dużych zmian. Kataster fryderycjański, sporządzony w listopadzie 1772 r. wykazał w Olsztynie 1770 mieszkańców z czego ledwie 177 obywateli. Biskup stał się jedynie urzędnikiem państwowym. Kapituła straciła wszystkie dobra ziemskie, łącznie z olsztyńskim zamkiem, który przekazano tworzącej się gminie ewangelickiej. Skasowano biskupie warmińskie ordynacje, zabraniające innowiercom osiedlania się w granicach dominium. Zlikwidowano komornictwa, odtąd Olsztyn był jedynie jednym z miasteczek powiatu lidzbarskiego, wchodzącego w skład rejencji królewieckiej. Rada Miasta straciła niezależność i uprawnienia sądownicze. Kilkukrotnie wzrosły też podatki. Znaczenie Olsztyna coraz bardziej się marginalizowało.

W związku z kasacją biskupich zakazów w 1773 r. pojawili się w Olsztynie pierwsi ewangelicy a kilka lat później wyznawcy judaizmu. Gminie ewangelickiej przekazano w 1779 r. opuszczony przez kanoników zamek kapitulny. W skrzydle północnym umieszczono kaplicę szkołę wyznaniową. Katolicka kaplica Św. Anny w skrzydle południowym była czynna do 1822 r. Żydzi pierwszą bożnicę wznieśli sobie w 1819 r. na rogu Krzywej i Szańcowej (Kołłątaja/Okopowa), która przetrwała do 1992 r.

Pierwsze lata pruskiego panowania nad Olsztynem przyniósł w latach 1789-96 tymczasowe stacjonowanie garnizonu wojskowego, rozlokowanego po pożarze Ostródy po okolicznych miastach. W 1775 r. odnowiono Kaplicę Jerozolimską a szlachecki ród Grzymałów w końcu XVIII w. wzniósł dla siebie nową siedzibę rodową w Tracku. Do Grzymałów należał również majątek Grądek, od 1832 właścicielem obu majątków został ppor. Georg Belian. W 1779 i 1791 r. na wizytację do Olsztyna przyjeżdżał biskup Ignacy Krasicki. Z początkiem XIX w. wróciły klęski. W 1803 r. pożar dotknął południową część miasta. Wskutek zniszczeń rozleciał się kościół Św. Ducha, wkrótce runęła też Brama Dolna. Z początkiem XIX w. zniknął z krajobrazu Olsztyna też kościół Św. Krzyża, rozebrany także w 1803 r. Jeszcze w 1798 r. zlikwidowano Kaplicę Św. Jerzego, pozostałość po leprozorium. Renesansowy ołtarz główny (1575) z kościoła świętokrzyskiego został przeniesiony do fary Św. Jakuba, ołtarze boczne trafiły zaś do kościoła Św. Wawrzyńca w Gutkowie. Z kościoła Św. Ducha zachowało się epitafium dobroczyńcy tej świątyni, kanonika Wojciecha Nowiejskiego, aktualnie wmurowane w Kaplicy Mariackiej w Szpitalu Miejskim.

1 stycznia 1807 r. pojawili się żołnierze francuscy z VI Korpusu marszałka Michela Neya, sam Napoleon Bonaparte przybył do Olsztyna 3 lutego 1807 r. goszcząc przez kilka godzin na zamku. Tego samego dnia gościł w Gutkowie, skąd z wieży kościoła Św. Wawrzyńca obserwował ruchy wojsk prusko-rosyjskich. Po bitwie pod Pruską Iławką do Olsztyna przyprowadzono ponad 1500 jeńców rosyjskich, których napoleończycy zamknęli w kościele Św. Jakuba. Uwięzieni rozpalili ogień w środku kościoła, paląc ławki, ambonę, konfesjonały, fragmenty chóru i ołtarzy. Wskutek żaru popękały szyby i posadzka, ogólna konstrukcja została na tyle nadwyrężona, że runęło w 1819 r. przęsło nad emporą organową. Kilku Rosjan zniszczywszy sztandary procesyjne i ukręciwszy z nich liny, uciekło przez wybite okno świątyni. W urządzonym na zamku lazarecie wojskowym leczyło się kilkuset żołnierzy francuskich, rannych w bitwach pod Pruską Iławką i Wilczkowem. Do strat wojennych trzeba dodać zniszczenia na obu przedmieściach. Zniszczono 10 budynków mieszkalnych na Górnym Przedmieściu, zburzono łącznie 153 stodoły, 83 szopy i 57 spichlerzy. Olsztynianie zostali zmuszeni do usypania szańców przed północno-wschodnimi granicami miasta oraz innych prac na rzecz armii francuskiej. Do tego gen. Charles-Mathieu Gardanne wyłudził od magistratu łapówkę w wysokości 1304 talarów, a płk. Thomas de Lamartine 1080 talarów. 13 maja 1807 r. ataman Matwiej Płatow na czele 3800 rosyjskich żołnierzy stoczył 12-godzinną walkę pod murami Olsztyna z broniącymi się w mieście oddziałami francuskimi, polegającą na wzajemnym ostrzeliwaniu się. Jedna z kul armatnich trafiła w wieżę kościoła Św. Jakuba. Żołnierzy francuskich i rosyjskich chowano na cmentarzu Trzech Krzyży. Podczas 1807 roku zmarło 437 olsztynian, część na przywleczony tyfus głodowy. Ostatnich stu francuskich kawalerzystów opuściło Olsztyn 10 grudnia 1807 r. Straty finansowe miasta były ogromne. Powstała również legenda o niejakim Rydzewskim, który z dachu kamienicy Rynek 8 podobno miał próbować zastrzelić przejeżdżającego Napoleona.

Zniszczenia wojenne i wyludnienie kraju zmusiły władze pruskie do reform. W 1808 r. nadano pruskim miastom prawo samorządności, Rada Miejska pochodziła z wyboru samych obywateli w powszechnym głosowaniu. W Olsztynie Rada liczyła 24 członków wybieranych na 3 lata. Mieszkańców miasta dzielono na obywateli i obywateli niepełnoprawnych, obywatelstwa odmówiono duchowieństwu, wojskowym i urzędnikom państwowym. Wybory odbyły się 22 stycznia 1809 r., pierwszym burmistrzem z wyboru był Andrzej Piotr Gruenenberg, właściciel majątku Zielona Górka. Wkrótce potem również Żydom przyznano prawa obywatelskie. Sądownictwo pozostało w gestii państwa. Wychodzenie Olsztyna z zastoju zapoczątkowała reforma administracyjna ustanawiająca w 1818 r. powiat olsztyński oraz usytuowanie w mieście w 1825 r. Królewskiego Sądu Ziemskiego i Grodzkiego. Ponieważ siedzibą sądu stał się ratusz, najpierw zlikwidowano istniejącą od średniowiecza halę targową na parterze budynku a następnie Rada Miejska po czterech wiekach urzędowania w ratuszu została z jego murów wyproszona. Przez następne 50 lat będzie się tułać pomiędzy budynkami zlikwidowanego browaru a prywatnym domem burmistrza. Kolejna klęska spadła w 1831 r. miasto dotknęła cholera, później nastąpiła kilkuletnia klęska głodu.

W takich oto okolicznościach w 1836 r. burmistrzem został Jakub Rarkowski. Stanowisko to piastował przez następne 29 lat aż do 1865 r. Początek jego urzędowania zdominowała klęska głodu (1837-46). Za rządów Rarkowskiego Olsztyn się rozbudował, definitywnie wychodząc poza średniowieczne umocnienia, nabierając miejskiego charakteru. Zlikwidowano i osuszono pozostałości fosy miejskiej. Ulice zostały wybrukowane i oświetlone lampami naftowymi, wybudowano sieć studzien miejskich a na obrzeżach miasta powstały Kortowo i Jakubowo. Powołane w 1843 r. Towarzystwo Upiększania Miasta czuwało nad estetyką rozwijającego się Olsztyna. Otwarto kąpielisko miejskie nad Jeziorem Fajferek (1845) a na terenie fosy pierwszą szkołę miejską (1860). W latach 1858-59 zdecydowano się na rozbudowę ratusza, wznosząc skrzydło zachodnie z przeznaczeniem dla Rady Miasta, ale rozrastający się sąd przy aprobacie władz państwowych zajął również nową przestrzeń ratuszową. Wcześniej w 1852 r. wymieniona została wieżyczka ratuszowa. W 1864 r. rozpoczęto budowę Szpitala Mariackiego, uroczystego otwarcia dokonał już burmistrz Robert Zakrzewski w 1867 r. Podczas powstania styczniowego w 1863 r. Jakub Rarkowski ukrywał w swoim majątku w Kortowie rannych polskich powstańców.

W 1858 r. swoją działalność w Olsztynie rozpoczął Ferdynand von Quast, pruski minister ochrony zabytków. Zajął się on renowacją gotyckich budowli Olsztyna. Na początek wyremontowana została Brama Górna, którą zaadaptowano na więzienie miejskie. Podczas remontu zmieniono zwieńczenie bramy na obecny szczyt sterczynowy. Następnie renowacją objęto zamek (1865-71) i kościół farny (1866-68). Zamek jedynie regotyzowano, przywracając pierwotne otwory okienne. Zrezygnowano z odtworzenia sterczynek zachodniego szczytu skrzydła północnego, utrąconych podczas pożaru w 1827 r. Fara została zamknięta dla wiernych w 1864 r. gdyż nieremontowana po zniszczeniach napoleońskich groziła zawaleniem. Ratując gotycki kościół Quast odbudował sklepienie nad emporą organową, wykończył wygląd fasady kościoła poprzez dodanie półszczytów i ośmiobocznych kolumienek oraz wymienił na dachu wieży latarnię renesansową na neogotycką. Niestety trzeba było wyburzyć od strony murów miejskich gotycką kruchtę, której już nigdy nie zrekonstruowano.

11 września 1863 r. w podolsztyńskiej wsi Jaroty aresztowano za przemyt broni Wojciecha Kętrzyńskiego, którego więziono w zaadaptowanej na ten cel Bramie Górnej. Został zatrzymany podczas konwoju broni z Królewca do ogarniętego powstaniem styczniowym Królestwa Polskiego. Po pięciodniowym uwięzieniu Kętrzyński został osądzony i skazany na rok twierdzy. W akcie łaski mógł sam sobie wybrać miejsce odosobnienia, wybierając twierdzę w Kłodzku.

Za rządów następnego burmistrza Roberta Zakrzewskiego (1866-75) jeszcze jedna epidemia cholery przeszła nad Olsztynem w 1866 r. Po jej ustąpieniu emerytowany burmistrz Rarkowski ufundował drewniany krzyż dziękczynny, który w 1886 wymieniono na metalowy na ceglanym postumencie. Stał on pierwotnie przy ul. Olsztynkowskiej (Al. Warszawska), obecnie stoi w ogródku przy Kaplicy Jerozolimskiej. Drugi krzyż dziękczynny wystawiono przy nowym cmentarzu Św. Jakuba. Rozwiązano także problem przepełnionych, działających od średniowiecza olsztyńskich cmentarzy. Definitywnie zamknięto cmentarze Św. Jakuba przy kościele farnym, Św. Krzyża i Trzech Krzyży, otwierając w zamian dwa cmentarze wyznaniowe na Wzgórzu Soja, oddzielnie dla katolików i ewangelików. Rządy burmistrza Zakrzewskiego odznaczyły się również ekspansją kulturkampfu, wymierzonego przeciwko kościołowi katolickiemu oraz polskojęzycznemu szkolnictwu. Siostry katarzynki, nauczające w szkole powszechnej przy ul. Wilhelmińskiej (Pieniężnego) zostały w 1872 r. odsunięte od pracy. 24 lipca 1873 r. władze pruskie wycofały polski język ze szkół. Ze Szpitala Mariackiego w 1877 r. wyrzucono szkołę dla sierot, prowadzoną dotąd przez siostry wincentki (szarytki).

W 1872 r. dotarła do Olsztyna kolej. Pierwszy pociąg na stację Olsztyn Główny wjechał 26 listopada 1872 r. otwierając połączenie przez Czerwonkę do Wystruci. W 1873 r. w krajobrazie Olsztyna pojawił się północny most kolejowy nad Łyną i ukończona został odcinek Olsztyn ? Ostróda a wraz z nim linia kolejowa Toruń ? Wystruć. Most południowy nad Łyną otwarto w 1893 r. Przystanek kolejowy Olsztyn Przedmieście (Olsztyn Zachodni) uruchomiono już w 1885 r.

Mimo ciągłego rozwoju miasta burmistrz Zakrzewski odchodził z urzędu w 1875 r. w niesławie. Przewodniczący Rady Miasta Hugo Rakowski oskarżył go o niegospodarność, a następny burmistrz Friedrich von Roebel (1875-77) wytoczył mu proces, w rezultacie którego Zakrzewski musiał pokryć straty magistratu z własnej kieszeni. Robert Zakrzewski był ostatnim katolickim burmistrzem Olsztyna.

Po prawie stu latach użytkowania sal zamkowych ewangelicy wybudowali sobie wreszcie świątynię. Jeszcze w 1854 r. król Fryderyk Wilhelm wizytując zamek zezwolił na przebudowę skrzydła północnego na świątynię ewangelicką. Neogotycki, skromny kościół wznoszono w latach 1876-77. Świątynię obliczono na 500 miejsc siedzących w sali i na emporach. Także w 1877 r. przy ul. Miłakowskiej (Grunwaldzka) stanęła duża synagoga.

Największy skok cywilizacyjny Olsztyn przeżył jednak za najdłużej urzędującego burmistrza Olsztyna Oskara Beliana (1877-1908), syna Georga, właściciela Tracka i Grądka. Oskar Belian był najwybitniejszym burmistrzem w całej historii Olsztyna. Miał ambicję uczynić z Olsztyna drugie co do ważności po Królewcu miasto Prus Wschodnich o jednolitym, niemieckim charakterze. Podczas jego trwających 31 lat rządów liczba mieszkańców Olsztyna zwiększyła się z 7 do 31 tys., a terytorialnie Olsztyn rozrósł się trzykrotnie. Dobre pomysły i przemyślane inwestycje sprzyjały rozwojowi miasta.

Na początek Olsztyn wygrał rywalizację z Ostródą o lokalizację węzła kolejowego. Obok dwóch istniejących połączeń z w kierunku Ostródy i Czerwonki uruchomiono zatem kolejne połączenia z Morągiem i Ortelsburgiem (Szczytno) (1883), Ornetą (1884) i Olsztynkiem (1887). Dzięki węzłowi Olsztyn stał się centralnym punktem południa Prus Wschodnich. Kolej usprawniała także wymianę handlową z Berlinem i resztą Niemiec.

Punktem honoru dla burmistrza był powrót Rady Miasta do ratusza. Rajcowie pomni wydarzeń z 1859 r. nie zdecydowali się na kolejną rozbudowę ratusza, lecz na wybudowanie dla sądów nowej siedziby, która stanęła na Górnym Przedmieściu w 1880 r. Zbiegło się to z ustanowieniem w Olsztynie Sądu Ziemskiego dla czterech powiatów: olsztyńskiego, nidzickiego, ortelsburskiego i ostródzkiego. Po wyprowadzce przedstawicieli sprawiedliwości w dwuskrzydłowym ratuszu było na tyle dużo miejsca, że urządzono w nim mieszkanie burmistrza i tradycję tę kontynuowano aż do 1945 r., również w nowym gmachu ratusza

Znakomitym posunięciem Beliana był zamysł stworzenia w Olsztynie siedziby sztabu 37 Dywizji Cesarstwa Niemieckiego. W ledwie 15 lat z miasta pozbawionego wojska i tradycji wojskowych Olsztyn przekształcony został w miasto garnizonowe. Pierwszym wojskiem, jakie się pojawiło w mieście był I Wschodniopruski Batalion Strzelców (1884). Na jego potrzeby przeznaczono budynki naprzeciwko dworca Przedmieście. Aby zachęcić władze wojskowe miasto sfinansowało budowę części koszar dla kawalerii na Wzgórzu Soja (1884-86). Kawaleria przybyła w 1886 r., w postaci 10 Wschodniopruskiego Pułku Dragonów im. Króla Saksonii Alberta z Metzu. Jako druga z formacji wojskowych w Olsztynie pojawiła się artyleria, zajmując wzniesione w latach 1887-89 koszary po drugiej stronie Łyny. Ich gospodarzem został 16 Pułk Artylerii Polowej z Grudziądza. Koszary rozbudowano w latach 1901-02 dla pierwszej sformowanej w Olsztynie jednostki wojskowej ? 73 Pułku Artylerii Polowej. Do kompletu brakowało jeszcze piechoty, która zasiedliła, wybudowane w latach 1897-98 koszary nad Jeziorem Długim. W 1898 r. przetransportowano do Olsztyna 150 Pułk Piechoty z Frankfurtu n/Odrą i Kostrzyna, który przyjął tytulaturę 1 Warmińskiego Pułku Piechoty. Koszary te rozbudowywano aż do 1911 r., ostatecznie osiągnęły formę koszarów potrójnych. Kiedy udało się skompletować te trzy formacje w 1899 r. Olsztyn stał się siedzibą sztabu, która mieściła się w koszarach nad Jeziorem Długim. Mniejsze formacje usytuowane zostały w tzw. prywatnych koszarach Funka przy Tannenberskiej (Kasprowicza) i Materna przy Trackiej (Zientary Malewskiej), wzniesionych pod wynajem dla wojska przez olsztyńskich przedsiębiorców. Inwestowanie w wojsko trwało nadal. W latach 1905-06 wzniesiono koszary 146 Pułku Piechoty przy Wadąskiej (Jagiellońska), ta sama formacja zajęła również wybudowane w latach 1910-12 koszary przy ul. Angielskiej (Sawickiej). Jako ostatnie przed I wojną światową w 1913 r. zbudowano koszary dla artylerii ciężkiej przy Mazurskiej (Pstrowskiego). Zasiedlił je 20 Korpus Artylerii Ciężkiej, którego poligon Stolzenberg do dziś fragmentarycznie istnieje na Pieczewie. Piechota ćwiczyła się na lotnisku w Dajtkach. Ogółem wzniesiono aż 12 zespołów koszarowych, w których tuż przed I wojną światową stacjonowało 5400 żołnierzy. Na przełomie XIX/XX w. wojskowi stanowili 17% populacji miasta. Miasto stało się jednym wielkim garnizonem, żartobliwie mówiono o Olsztynie ?Kasernopolis?. Koszary generowały wiele miejsc pracy dla lokalnych dostawców żywności oraz dla przedstawicieli innych branż: krawców, szewców, fotografów itp.

Kolejne inwestycje burmistrza miały związek ze służbą zdrowia. Rozrastający się Szpital Mariacki otrzymał nowe skrzydła: północne (1897-99) i południowe (1907), liczba jednorazowo hospitalizowanych podwyższyła się do 1200. W 1882 r. Olsztyn wygrał konkurs na lokalizację Zakładu dla Obłąkanych i Psychicznie Chorych, który wybudowano na terenie Kortowa. Uruchomiony został w 1886 r. i mógł przyjąć ponad 1, 5 tys. upośledzonych umysłowo pacjentów. W latach 1885-1907 wzniesiono rozbudowany kompleks szpitala wojskowego przy ul. Olsztynkowskiej. W 1907 r. na końcu ul. Wadąskiej w Lesie Miejskim oddano do użytku sanatorium przeciwgruźlicze, cieszące się popularnością w całych Niemczech. Kolejka chętnych potrafiła sięgać dwóch lat oczekiwania. Celom rekreacyjnym służył rozbudowywany od 1890 r. teren rekreacyjny w Jakubowie.

Aby zatrzymać młodzież w mieście Belian postawił na rozwój szkolnictwa. Już od 1873 r. działała żeńska szkoła średnia. W 1888 r. otrzymała nową siedzibę u zbiegu Koronnej (Wyzwolenia) i Św. Jakuba (Skłodowskiej-Curie), od 1907 r. nosiła nazwę Szkoły Królowej Luizy. Szczególnie zależało jednak władzom miasta na utworzeniu gimnazjum, szkoły której ukończenie pozwalało na ubieganie się o przyjęcie na wyższe uczelnie. Po nieudanych staraniach o przeniesienie gimnazjum z Reszla, uzyskano w 1877 r. zgodę na utworzenie gimnazjum w Olsztynie. W latach 1880-87 wzniesiono gmach dla gimnazjum przy ul. Wartemborskiej (Dąbrowszczaków). Trzecią szkołę średnią otwarto w 1895 r. przy ul Klebarskiej (Piłsudskiego), przeznaczoną tylko dla młodzieży męskiej.

Dla olsztynian wymiernym zyskiem były zdobycze cywilizacyjne usprawniające życie. W krótkim czasie wprowadzono nazewnictwo ulic i miejską numerację pocztową (1888), otwarto gazownię (1889), uruchomiono telefony (1892), zbudowano sieć wodociągów i kanalizacji (1899), wzniesiono na Łynie elektrownię wodna (1907) a 14 grudnia 1907 r. ruszyła w Olsztynie komunikacja miejska w formie elektrycznych tramwajów. Coraz większe znaczenie zyskiwał przemysł. Na przełomie XIX/XX w. powstały dwie dzielnice przemysłowe: w zakolu Łyny na Dolnym Przedmieściu i przy dworcu głównym. Największym zakładem pracy były zakłady metalurgiczne Karla Roenscha. Wyrazem awansu miasta były okazałe budynki państwowe i piękne secesyjne kamienice mieszczańskie w których budowie brylował Otto Naujack, olsztyński radny i właściciel cegielni.

Zwieńczeniem dokonań Beliana było przyjęcie tytułu nadburmistrza i ustanowienie w 1905 r. Olsztyna stolicą nowej rejencji. Podniesienie rangi najważniejszego urzędu w mieście było możliwe po przekroczeniu przez miasto 25 tys. mieszkańców, co Olsztyn osiągnął w 1903 r. Awans Olsztyna do miasta wojewódzkiego był dalekosiężnym planem Oskara Beliana, który udało mu się wypełnić podczas swojego długiego urzędowania. W 1905 r. z południowych powiatów rejencji królewieckiej i gąbińskiej wydzielono nową jednostkę administracyjną z siedzibą w Olsztynie. Początkowo tymczasową siedzibą władz rejencji była kamienica Roberta Mrzyka przy Pl. Kopernika (Pl. Bema), w latach 1908-11 wzniesiona została monumentalna siedziba rejencji przy ul. Klebarskiej według projektu Richarda Sarana z Berlina a wykonawcą prac był firma budowlana Alberta Dylewskiego z Olsztyna. W ramach podziękowania jeszcze podczas urzędowania burmistrza w 1902 r. jeden z olsztyńskich placów nazwano jego imieniem (Pl. Jedności Słowiańskiej).

Najwybitniejszy olsztyński burmistrz niestety źle odnosił się do ludności polskiej, występując przeciwko przejawom jej aktywności, ponadto był gorliwym zwolennikiem kulturkampfu ? walki z kościołem katolickim. Ludność polska w Olsztynie systematycznie się zmniejszała. Jeszcze ok. 1860 r. mieszkańcami byli pół na pół Polacy i Niemcy, pod koniec rządów Oskara Beliana, zaledwie 1 na 10 olsztynian mówił po polsku. Wyrazem tej polityki było m. in. przemówienie w 1903 r. na uroczystości konsekracji kościoła Najświętszego Serca Pana Jezusa. Kościół ten wzniesiono w połowie ze składek Polaków tymczasem w przemówieniu nadburmistrz wychwalił I rozbiór Polski po czym zakazał w tym kościele odprawiania polskojęzycznych ceremonii. Belian rękoma Ojczyźnianego Związku Kobiet założył również dwujęzyczne i dwuwyznaniowe przedszkole, w którym jednak prowadzono działalność na rzecz odciągania od polskości i katolicyzmu. Nad stroną patriotyczną olsztynian działał Związek Rezerwistów, skupiający emerytów cesarskiej armii i organizujący uroczystości niemieckich świąt państwowych. W 1895 r. udało się Belianowi pod pretekstem budowy więzienia usunąć katolicką Kaplicę Św. Jana Nepomucena, stojąca na skraju Górnego Przedmieścia od średniowiecza. Podczas uroczystości 550-lecia miasta Belian zadbał aby z ?polskiego? okresu Olsztyna wspomniano tylko ?wielkiego Niemca Mikołaja Kopernika?. Największą ansę wśród Polaków Belian sobie zaskarbił w 1898 r., zakładając olsztyński oddział Związku do Popierania Niemczyzny na Kresach Wschodnich (Hakata), któremu nawet przez krótko prezesował. W końcu argumentem do utworzenia rejencji olsztyńskiej był Belianowy pomysł skupienia w jednej organizacji administracyjnej wszystkich ziem pruskich zamieszkałych przez mniejszość polską w celu lepszego zorganizowania akcji germanizacyjnej. To za jego rządów Olsztyn stał się miastem zdecydowanie niemieckim. Odchodząc na emeryturę w 1908 r. Belian był otaczany powszechnym szacunkiem wśród mieszkańców miasta.

Mimo tych antypolskich działań właśnie w tamtym okresie, 16 kwietnia 1886 r. udało się rozpocząć wydawanie polskojęzycznej ?Gazety Olsztyńskiej?, której druk przerwał dopiero wybuch II wojny światowej w 1939 r. Jej wydawcami byli Jan Liszewski i prowadzący polską księgarnię w Gietrzwałdzie Andrzej Samulowski, finansowym wsparciem służył Józef Gąsiorowski, bibliotekarz z Petersburga. Szybko jednak gazeta przeszła w ręce rodu Pieniężnych, spokrewnionych z Liszewskimi przez Joannę z Liszewskich-Pieniężną.

Także w tych czasach w Olsztynie urodził się i spędził dzieciństwo światowej sławy architekt Erich Mendelsohn (1887-1907) a przez kilka lat pracował również, urodzony w Wartemborku (Barczewo) polski kompozytor Feliks Nowowiejski (1893-1900). Mendelsohn pozostawił po sobie swoją pracę dyplomową ? żydowski dom pogrzebowy Bet Tahara (1912-13), Nowowiejski zaś pracował w orkiestrze wojskowej a także w latach 1898-1900 był organistą w kościele Św. Jakuba. Z Olsztyna wysłał kompozycję ?Pod sztandarami pokoju?, która zwyciężyła w międzynarodowym konkursie w Londynie, dzięki czemu młody Nowowiejski uzyskał stypendium w konserwatorium berlińskim.

Następcą Beliana był kolejny długoletni nadburmistrz Georg Zuelch (1908 -32). Początek jego rządów to kontynuacja rozwoju miasta. Najpierw w ledwie kilka miesięcy wybudowano na Dolnym Przedmieściu remizę strażacką (1909), potem ukończono siedzibę rejencji (1911) a na potrzeby prezydenta rejencji oddano opuszczony przez ewangelików zamek. Adaptacji zamku w latach 1909-11 dokonał architekt Eugen Kohte z Hanoweru. Połączył on północne skrzydło gotyckie ze skrzydłem barokowym poprzez wzniesienie w obrębie dziedzińca pseudogotyckiej klatki schodowej a od wschodniej strony przez dobudowanie modernistycznego, niskiego łącznika. Największą szkodą jednak było obniżenie poziomu posadzek w gotyckich salach o 1, 20 m, w wyniku którego to zabiegu rozebrano średniowieczne sklepienia w przyziemiu. W arkady krużganka wstawiono futryny okienne i przeszklono je.

Po ukończeniu prac przy zamku i gmachu rejencji podjęte zostały kolejne inwestycje budowlane. Na wzgórzu naprzeciwko Szpitala Mariackiego w latach 1911-13 wybudowano okazały gmach przytułku dla biednych, którego patronami została para cesarska Wilhelm i Augusta Wiktoria. W latach 1912-13 na Zatorzu stanął kościół Św. Józefa, zbudowany według projektu Fritza Heitmanna z Królewca, autora również projektu kościoła Najświętszego Serca Pana Jezusa. W latach 1913-15 zaś wzniesiono ewangelicki kościół garnizonowy, służący jedynie mundurowym. Przed wybuchem wojny jeszcze zdążono rozpocząć budowę Nowego Ratusza. W 1909 r. zapadła decyzja o likwidacji cmentarza Św. Krzyża a na jego miejscu planowano wznieść ratusz. 31 października 1912 r. kamień węgielny położyli nadburmistrz Georg Zuelch oraz wykonawca prac Albert Dylewski. Projekt ratusza stworzył architekt miejski Max Boldt, po jego odejściu z urzędu w 1911 r. inwestycję nadzorował jego następca na urzędzie Paul Christian Zeroch. Pierwsi urzędnicy wprowadzili się do nowej siedziby w lutym 1915 r.

Wielkim wydarzeniem w historii Olsztyna była Wystawa Przemysłowa w Jakubowie maj ? wrzesień 1910 r. W związku z tym wydarzeniem w 1909 r. nad jeziorkiem Mummel wybudowano gmach restauracji Nowe Jakubowo a sama wystawa odbyła się w zorganizowanych tylko do tego celu pawilonach. Wystawa pokazała możliwości Olsztyna i znakomicie wypromowała miasto wśród przedsiębiorców przybywających z całych Niemiec. Po raz pierwszy olsztynianie mogli zobaczyć sterowce ? Zeppeliny. Pawilony wystawowe zostały rozebrane tuż po wystawie a na ich miejscu powstał park.

Od 1910 r. olsztynianie mogli się cieszyć wynalazkiem kinematografu. Pierwsze kino Lichtbild mieściło się w kamienicy na rogu Dworcowej (Partyzantów) i Cesarskiej (Dąbrowszczaków), następnymi były Metropol, Luisentheatre i Capitol. Luisentheatre w 1912 r. przeniosło się z kamienicy przy Górnej (Staromiejska) do kamienicy przy Rynku, w tym miejscu dziś ciągle działa kino Awangarda 2.

Ponad stuletnią sielankę zakłóciły dopiero wydarzenia I wojny światowej. Armia rosyjska weszła do Prus Wschodnich w dniu 20 sierpnia 1914 r. Dzień później Rada Miasta podjęła decyzję o niebronieniu Olsztyna. Mimo dużej ilości koszar były one puste, gdyż żołnierze wyruszyli na fronty wojny. W nocy 26/27 sierpnia 1914 r. do Olsztyna wkroczyli żołnierze carscy. Pertraktacje z okupantem prowadził nadburmistrz Georg Zuelch. Rosjanie zażądali dostarczenia 120 ton chleba, 15 ton ryżu i kaszy, 6 ton cukru, 5 ton soli, 3 tony herbaty i 150 kilogramów pieprzu. Ustalono iż Rosjanie będą płacić za zakupy u olsztyńskich sklepikarzy, za równowartość 2 marek przyjmowano 1 rubla. Następnego dnia w trakcie przygotowywania przez olsztynian prowiantu od strony dworca kolejowego ponownie wkroczyli żołnierze niemieccy, większość Rosjan zdążyła uciec. Do strat miasta należało jedynie kilka rozbitych szyb, nikt z mieszkańców nie zginął. Dzień 28 sierpnia odtąd rokrocznie obchodzono jako święto wyzwolenia Olsztyna. Wspomnieniami z okupacji miasta udekorowano tzw. wykusz rosyjski w Nowym Ratuszu. Na płaskorzeźbach umieszczono m. in. pertraktacje władz miasta z Rosjanami oraz pieczenie chleba. Do końca wojny olsztynianie odczuwali ją jedynie poprzez reglamentację żywności. Wycofano metalowe pieniądze a w ich miejsce pojawiły się papierowe banknoty, emitowane przez magistrat. Po zakończeniu I wojny światowej władzę na krótko opanowała Rada Żołniersko-Robotnicza, nad ratuszem powiewał czerwony sztandar robotniczy.

Mimo trudnej sytuacji gospodarczej w trakcie I wojny światowej udało się wystawić w Olsztynie pomnik Mikołajowi Kopernikowi. Popiersie wykonał Johannes Goetz z Berlina w 1914 r., ale pomnik kanonika odsłonięto dopiero 9 listopada 1916 r. Ustawiono go przy wejściu na groblę do zamku. Pomnik udekorował napis Astronomus ? Medicus ? Clericus. Pod sam koniec wojny dla większości olsztynian smutną informacją była wieść o śmierci sędziwego nadburmistrza-emeryta Oskara Beliana, który zmarł 24 marca 1918 r. w swojej willi przy Dobromiejskiej (1-Maja).

W czerwcu 1919 r. traktat wersalski przewidział dla południowych powiatów Prus Wschodnich a więc i dla Olsztyna plebiscyt, dotyczący przynależności narodowej. Wyznaczono go na dzień 11 lipca 1920 r. Ordynacja wyborcza pozwalała na sprowadzanie z głębi Rzeszy osób urodzonych na terenie plebiscytowym. Strona polska powołała do życia Warmińską Radę Ludową, która zakupiła na potrzeby działalności hotel Reichshof (Dom Polski). Niemcy w odpowiedzi utworzyli Związek Mazurów i Warmiaków, którym kierował literat Max Worgitzki. 12 lutego przybyli do Olsztyna oficjalni przedstawiciele Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch i Japonii (Komisja Aliancka), która rozgościła się w gmachu rejencji. Mniejszość polska i tak pozbawiona większych szans na zwycięstwo plebiscytowe dodatkowo przeżywała szykany. Utrudniano polską agitację, obrażano osoby jawnie identyfikujące się z Polską a z Konsulatu Polskiego zrywana była polska flaga Przedstawiciele Komisji Alianckiej nie potrafili zapanować nad prawidłowym przebiegiem agitacji. Do Olsztyna z przeznaczeniem na cały powiat przybyło kilkudziesięciu irlandzkich fizylierów, co było siłą daleko niewystarczającą. Na polskich wiecach uczestnicy byli zastraszani, bici i rozpędzani. Podczas jednego z takich wieców śmiertelnie pobito działacza mazurskiego Bogumiła Linkę. Propolską propagandę cały czas prowadziła Gazeta Olsztyńska. Z gościnnymi występami przybyli Jan Kasprowicz oraz dawny mieszkaniec Olsztyna Feliks Nowowiejski, który skomponował muzykę do Hymnu Warmińskiego. W czerwcu 1920 r. do Olsztyna przybył bardzo nieprzyjaźnie traktowany przez stronę niemiecką nuncjusz papieski Achille Ratti, późniejszy papież Pius XI. 30 czerwca proniemiecki tłum zaatakował Dom Polski, któremu ocalenie zapewniła szybka reakcja brytyjskiego kontyngentu wojskowego. Po tych wydarzeniach rozstawiono zasieki wokół budynku. W dniu głosowania w Olsztynie za Prusami Wschodnimi opowiedziało się 16742 mieszkańców, za Polską padły ledwie 342 głosy. Olsztyn podobnie jak niemal cały teren plebiscytowy pozostał przy Niemczech. 1 sierpnia w gmachu rejencji Komisja Aliancka uroczyście przekazała zarząd nad Olsztynem administracji niemieckiej. Przez następne 19 lat ośrodkami polskości będą Dom Polski, mieszczący polskie przedszkole, szkołę, teatr kukiełkowy, bank, czytelnię, w jego murach będzie działał Związek Polaków w Niemczech, drukarnia i redakcja Gazety Olsztyńskiej i dwie księgarnie polskie w jej budynkach a interesami ludności polskiej w okresie międzywojennym kierował Konsulat Polski. 30 listopada 1920 r. w Olsztynie powołano do życia Związek Polaków w Prusach Wschodnich, późniejszą IV Dzielnicę Związku Polaków w Niemczech.

Niemcy szczycili się zwycięstwem plebiscytowym i przy każdej możliwości demonstrowali radość z wyniku, skrupulatnie epatując liczbami głosów oddanymi za Niemcami i za Polską. Zadbano też o upamiętnienie w formie trwałej wyniku głosowania. Już w 1921 r. po remoncie Kaplicy Jerozolimskiej umieszczono na jej zewnętrznej ścianie napis Treudank. W tymże roku otwarto w murach zamkowych muzeum, w założeniu o charakterze etnograficznym a naprawdę poświęconą popularyzacji zwycięstwa plebiscytowego. Na pięciolecie plebiscytu w darze tym samym mianem ochrzczono gmach teatru, wzniesiony przez Augusta Feddersena w latach 1924-25. Dyrektorem olsztyńskiej sceny został plebiscytowy przywódca Max Worgitzki. W końcu w Jakubowie 8 lipca 1928 r. odsłonięty został pomnik plebiscytowy. Składał się z 11 filarów, połączonych opaską, symbolizujących powiaty objęte plebiscytem. Na opasce po stronie wewnętrznej wypisano wyniki plebiscytu, filary pokryto na nazwami miast i ich herbami. Wokół pomnika teren został uporządkowany a pobliski Staw Browarny został uregulowany. Całość założenia nazwano Placem Georga Zuelcha, olsztyńskiego nadburmistrza obchodzącego wtedy jubileusz 20-lecia rządów. Okalającą park ulicę Działdowską (Radiowa) zabudowano tylko od jednej strony, była wyrazem niesprawiedliwości dziejowej jaką było przyznanie Działdowa Polsce bez plebiscytu. Pomnik plebiscytowy zniszczono w 1945 r.

Lata 20-te XX w. zdominowało odrabianie strat wojennych, wycofany bilon zastąpił ?biedapieniądz?, brakowało miejsc pracy. W związku z postanowieniami wersalskimi drastycznie zmniejszyła się liczba żołnierzy stacjonujących w Olsztynie, opuszczone koszary prywatne magistrat przeznaczył na mieszkania komunalne. W 1923 r. w opuszczonym przez magistrat Starym Ratuszu ulokowano bibliotekę, na potrzeby której w latach 1927-28 dobudowano północne skrzydło ratusza a całość trójskrzydłowego założenia zamknięto arkadkowym łącznikiem. Z dużych inwestycji miasto zrealizowało jedynie budowę dwóch stadionów i teatru oraz uruchomienie lotniska. W 1926 r. rozpoczęto regularną komunikacje lotniczą z Gdańskiem, latano też nieregularnie do Królewca. Okazały kościół pod wezwaniem Chrystusa Króla, według projektu znanego z budowy teatru Augusta Feddersena, wybudowali sobie w latach 1926-27 przybyli do Olsztyna po wojnie ojcowie franciszkanie. Również w 1926 r. wieża zamkowa otrzymała stożkowe zadaszenie.

Sytuacja gospodarcza od 1928 r. zaczęła nieco ulegać poprawie ale już na początku lat trzydziestych Niemcy przeżywały dotkliwy kryzys gospodarczy. Na fali krytyki dotychczasowych władz do rządów w 1933 r. doszła NSDAP i Adolf Hitler, który 19 kwietnia 1932 r. uczestniczył w wiecu przedwyborczym w podolsztyńskim Jakubowie. Olsztyn zalała propaganda faszystowska. Szkoły przyjmowały za patronów wybitnych Niemców jak Bismarck czy Hindenburg ale też bojówkarza Horsta Wessela. Powstało Osiedle nad Jeziorem Długim a patronami jego ulic stali się NSDAP-owcy lub ulubieńcy Hitlera. Od 1936 r. podejmowano próby zdławienia ruchu polskiego w Olsztynie, usuwano polskie napisy, rekwirowano części polskich księgozbiorów, nakłaniano księży do nieprzyjmowania spowiedzi w języku polskim, likwidowano stowarzyszenia katolickie, próbowano zamknąć Gazetę Olsztyńską. Protest biskupa Maksymiliana Kallera uratował polskie napisy na krzyżu misyjnym przy farze Św. Jakuba, natomiast w 1937 r. przeniesiono figurę Chrystusa Upadającego pod Krzyżem na rogatki miasta od strony południowej. Uprzykrzano życie też ludności żydowskiej. W nocy z 9/10 listopada 1938 doszło do ?nocy kryształowej?. Ponownie zdewastowano kirkut (poprzednio w 1936 r.), zdemolowano żydowskie sklepy a także spalono i zburzono synagogę. Wiosną 1939 r. ukończono koszary w Kortowie, z nich w sierpniu wyruszyły oddziały przeciwko Polsce. Kiedy 1 września 1939 r. Niemcy zaatakowały Polskę, olsztynianie cieszyli się tego dnia uruchomieniem komunikacji trolejbusowej. Rankiem tego dnia Gestapo wkroczyło do drukarni Gazety Olsztyńskiej i zarekwirowało przygotowany do kolportażu bieżący numer pisma. Aresztowano również wszystkich mężczyzn w Domu Polskim i Konsulacie.

Wybuch wojny spowodował nie liczenie się już z opinią międzynarodową. 4 września 1939 r. zlikwidowano wszystkie polskie organizacje i zarekwirowano majątek. Ostatniego przedwojennego redaktora naczelnego Gazety Olsztyńskiej Seweryna Pieniężnego-juniora, aresztowano i wywieziono do obozu koncentracyjnego Hohenbruch, gdzie został rozstrzelany 24 lutego 1940 r. Budynek Gazety Olsztyńskiej demonstracyjnie zburzono w listopadzie 1939 r. Konsul Bogdan Jałowiecki stracił życie w obozie w Działdowie w 1941 r. Żydów spędzono do ich domu starców, następnie w trzech transportach wywieziono ich do obozów zagłady. 24 czerwca 1942 r. pierwszy transport Żydów wyruszył do Mińska, 2 i 24 sierpnia odeszły dwa transporty do Terezina. Tak zakończyła się ponad 150-letnia historia olsztyńskich Żydów. Chorzy umysłowo z Kortowa sukcesywnie byli wywożeni di Sonnenstein k/Lipska gdzie poddawano ich eutanazji.

Przez całą wojnę Olsztyn pozostawał poza teatrem wojny aż do stycznia 1945 r. Życie toczyło się jak gdyby nigdy nic. W 1940 r. uruchomiono komunikację autobusową. W 1942 r. znów klęska ognia dotknęła Stary Ratusz. W pożarze dachu spłonęła i spadła na płytę Rynku wieżyczka zegarowa, odbudowano ją dopiero w 2000 r. Niemieccy mieszkańcy Olsztyna dopiero w 1942 r. zauważyli wojnę po tym jak nadburmistrz Fritz Schiedat po klęsce hitlerowców nakazał opuścić flagi państwowe. Zaczęła się reglamentacja żywności, brakło też opału. Najgorszym dla hitlerowców było wygaśnięcie zapału ludności ślepo popierających dotąd swojego przywódcę. Mimo trudności władze postarały się o huczne obchody 400-lecia śmierci Mikołaja Kopernika, ale jeszcze w tym samym roku rozpoczęto demontaż metalowych płotów i zdejmowanie dzwonów, celem przetopienia ich na potrzeby wojska. Strach padł na mieszkańców Prus Wschodnich kiedy do ich wschodnich granic jesienią 1944 r. dotarli Sowieci. W akcie desperacji gauleiter Erich Koch powołał do życia Volkssturm, złożony z cywili pomiędzy 15 a 65 rokiem życia.

13 stycznia 1945 r. na Prusy Wschodnie runęła sowiecka nawała. Już dzień później kolejarze przywieźli tę wiadomość do Olsztyna, wkrótce pojawili się uciekinierzy. Nadburmistrz Schiedat i komendant wojenny Olsztyna generał Paul Gerhardt ratowali się propagandą, przez radiowęzeł rozpowszechniano kłamliwe pogłoski o wyparciu czerwonoarmistów z Prus Wschodnich. Erich Koch słał telegramy zabraniające ewakuacji miasta, ostatni po południu 21 stycznia. Niemcom udało się wyłapać nieznaną liczbę własnych dezerterów, których w dniach 18 i 19 stycznia rozstrzelano na cmentarzu wojennym w Jakubowie i na lotnisku w Dajtkach. 19 i 20 stycznia samoloty radzieckie zbombardowały okolice linii kolejowej, z samolotów zastrzelono 30 cywilnych osób na peronach dworca głównego oraz 15 innych na terenie miasta. 21 stycznia nie zważano już na wezwania władz, ewakuowano szpitale, każdy starał się na własną rękę dostać do przepełnionych pociągów. Olsztyna miały zbrojnie bronić resztki rozbitej 2 Armii, policjanci i bataliony Volkssturmu.

Do Olsztyna czerwonoarmiści z 3 Korpusu Kawalerii Gwardii pod wodzą generała Nikołaja Oslikowskiego, walczący w ramach II Frontu Białoruskiego wtargnęli nocą 21/22 stycznia. Olsztyn zastali wyludniony, większość mieszkańców uciekała już w stronę Zalewu Wiślanego. Ci, którzy pozostali, w większości polskojęzyczni padli ofiarami bestialstwa żołnierzy radzieckich. Wymordowano lub spalono żywcem pacjentów i personel medyczny zakładu psychiatrycznego, w szpitalu miejskim było podobnie, zakonnice pełniące tam posługę pielęgniarską zgwałcono i zamordowano. Mężczyzn zabijano, kobiety gwałcono. Volkssturmowi tylko na chwilę udało się powstrzymać wchodzących żołnierzy radzieckich na Moście Młyńskim. Pierścień okrążenia od wschodu, południa i zachodu zamknął się na dworcu głównym. W Moskwie 22 stycznia o godz. 21.00 z rozkazu Józefa Stalina z 224 dział oddano 20 salw armatnich w ramach uczczenia zdobycia miasta Allenstein. Radzieckim komendantem miasta został pułkownik Aleksandr Szumski. Niemcy wycofali się za rzekę Wadąg i 23 stycznia odbyli jeszcze jedna potyczkę z czerwonoarmistami. Podczas przeprawy przez rzekę bohaterstwem miał się wsławić szeregowy Piotr Diernow, który własnym ciałem miał zasłonić gniazdo artyleryjskie. Niezwykłym osiągnięciem była postawa proboszcza kościoła Św. Jakuba ks. Jana Hanowskiego, któremu udało się wymóc na dowódcach czerwonoarmistów zakaz palenia i rabowania kościołów i co najważniejsze zakaz ten był przestrzegany. Nie uchroniło to jednak proboszcza kościoła Św. Józefa ks. Bernhardta Klementa, który został zastrzelony we własnym kościele parafialnym.

W lutym Armia Czerwona rozpoczęła nieuzasadnione podpalanie niezniszczonego miasta. 1040 budynków legło w gruzach, 36% miasta przestało istnieć. Czego nie udało się wymontować z fabryk to spalono. Zniszczono sieć elektryczną, wodociągową, kanalizacyjną i gazową. Dworzec kolejowy został wysadzony w powietrze. 17 lutego 1945 r. do Olsztyna przybyli polscy kolejarze z Białegostoku. Pierwsze transporty z przesiedleńcami z Kresów Wschodnich dotarły w maju 1945 r. 30 marca 1945 r. pierwszym komisarycznym prezydentem Olsztyna został Bronisław Latosiński. 23 maja 1945 r. zniszczony Olsztyn przekazano polskiej administracji na ręce pełnomocnika rządu RP na Okręg Mazurski, pułkownika Jakuba Prawina. Olsztyn po wojnie najpierw był stolicą Okręgu Mazurskiego, następnie województwa olsztyńskiego.